Γράφει ο Κώστας Ζοργιός
Κάποιοι θα έχετε παιδικές μνήμες, με τον παππού ή τη γιαγιά να έχουν το στυλό ανά χείρας φορώντας γυαλιά πρεσβυωπίας όσο εσείς αλωνίζετε στο σπίτι. Κάποιοι άλλοι θα έχετε κολλήσει οι ίδιοι το μικρόβιο και θα ψάχνετε τι είναι το «τρία καθέτως με έξι γράμματα» όσο ταξιδεύετε με κάποιοι καράβι ή όσο κάθεστε σε έναν καναπέ, χαλαρώνοντας.
Κι είστε κι εσείς που το περάσατε στα παιδιά σας και βρήκαν έναν ωραίο τρόπο να ακονίζουν τη σκέψη τους και να διευρύνουν τις γνώσεις τους. Ήταν Δεκέμβριος του 1913 όταν κυκλοφόρησε το πρώτο σταυρόλεξο και το Ήξερες Ότι αυτού του μήνα αφιερώνεται σε μια συνήθεια που για πολλούς αποτελεί λατρεία.
Τα πρώτα παιχνίδια που έμοιαζαν με σταυρόλεξα εμφανίστηκαν στην Αγγλία τον 19ο αιώνα. Επρόκειτο για μικρά τετραγωνάκια με ομάδες λέξεων διατεταγμένες έτσι ώστε τα γράμματα να διαβάζονται ομοίως οριζόντια και κάθετα. Περιλαμβάνονταν σε παιδικά βιβλία και σε περιοδικά της εποχής.
Ο άνθρωπος που δημιούργησε το πρώτο σταυρόλεξο που δημοσιεύθηκε σε εφημερίδα και ουσιαστικά γέννησε μια νέα μορφή παιχνιδιού λέξεων ήταν ο Άρθουρ Γουάιν, ένας δημοσιογράφος από το Λίβερπουλ.
Το πρώτο σταυρόλεξο εμφανίστηκε σε κυριακάτικη εφημερίδα και συγκεκριμένα στην Κόσμος της Νέας Υόρκης στις 21 Δεκεμβρίου 1913. Η διαφορά εκείνου του σταυρόλεξου με τα σημερινά ήταν ότι είχε σχήμα διαμαντιού και ότι δεν περιλάμβανε μαύρα τετράγωνα.
Η πρωτοβουλία της εφημερίδας Κόσμος δεν υιοθετήθηκε αμέσως από τους ανταγωνιστές. Φτάνοντας όμως στο ξεκίνημα της δεκαετίας του ’20, η δημοφιλία τους είχε αυξηθεί τόσο που σχεδόν όλες οι αμερικανικές εφημερίδες τα συμπεριλάμβαναν στις εκδόσεις τους. Ήταν και η περίοδος που άρχισαν να αποκτούν τη σημερινή τους μορφή με τα μαύρα τετράγωνα να προστίθενται στο παιχνίδι διαμορφώνοντας και το σημερινό του σχήμα.
Το πρώτο σταυρόλεξο που εμφανίστηκε πέρα από τον Ατλαντικό χρονολογείται τον Φεβρουάριο του 1922 σε μια έκδοση του Pearson’s Magazine στη Βρετανία. Τον Νοέμβριο του 1924 το πρώτο σταυρόλεξο σε εφημερίδα φιλοξένησε η βρετανική Sundey Express και έξι χρόνια αργότερα, την 1η Φλεβάρη του 1930, τα υιοθέτησαν και οι Times.
Έχοντας έμφυτη την ανάγκη να εξελίσσουν τα πράγματα, οι Βρετανοί άρχισαν να δημιουργούν σταυρόλεξα στα μέτρα τους, αρκετά πιο δύσκολα από τα αμερικανικά και μάλιστα εμπνεύστηκαν τα κρυπτόλεξα που έγιναν πολύ γρήγορα δημοφιλή.
Έντεκα μέρες μετά την επίθεση των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ, στις 18 Δεκέμβρη του 1941, ο διευθυντής της κυριακάτικης έκδοσης των New York Times Λέστερ Μάρκελ προέτρεπε τους εκδότες της εφημερίδας να υιοθετήσουν «μια συνήθεια που φαίνεται να προσφέρει διασκέδαση στους αναγνώστες μας».
Στις 3 Δεκεμβρίου του 1941 κι αφού είχε λάβει πολλά μηνύματα από αναγνώστες που μοιράζονταν τον χρόνο λύσης σταυρόλεξων, η βρετανική Daily Telegraph αποφάσισε να κάνει διαγωνισμό ταχύτητας επίλυσης. Ο νικητής έλυσε τον γρίφο σε 7 λεπτά και 57 δευτερόλεπτα και ως έπαθλο πήρε έναν αναπτήρα. Αμέσως μετά τον διαγωνισμό, το βρετανικό War Office (Γραφείο Πολέμου) επικοινώνησε με κάποιους από τους συμμετέχοντες θεωρώντας ότι θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην αποκρυπτογράφηση και στο σπάσιμο κωδικών.
Τα σταυρόλεξα της Daily Telegraph ενεπλάκησαν και αργότερα με τον πόλεμο. Τις ημέρες πριν την απόβαση στη Νορμανδία, που έγινε στις 6 Ιουνίου 1944, οι πέντε κωδικές λέξεις και τα ονόματα της επιχείρησης εμφανίστηκαν σε σταυρόλεξα της εφημερίδα και οι μυστικές υπηρεσίες είχαν σοβαρές υποψίες για κατασκοπεία.
Κατακτώντας σταδιακά τον κόσμο, τα σταυρόλεξα έδωσαν σέ έναν αρχιτέκτονα με το όνομα Άλφρεντ Μπουτς την έμπνευση να φτιάξει ένα νέο παιχνίδι. Έκανε την εμφάνισή του το 1931, αλλά πήρε τη μορφή που γνωρίζουμε και το όνομα Scrabble το 1948. Σήμερα παίζεται από εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο και κυκλοφορεί σε διάφορες εκδόσεις, ανάμεσα στις οποίες και αυτή με το σύστημα Μπράιγ.
Η 28η Σεπτέμβρη 1936 είναι η ημέρα «γενεθλίων» για τα ελληνικά σταυρόλεξα. σε μια εποχή που η δικτατορία Μεταξά υποβάλλει τις εφημερίδες σε έντονη λογοκρισία, η «Πρωία» δημοσιεύει το πρώτο σταυρόλεξο στο δευτεριάτικο φύλλο της. Ονομάζει το νέο παιχνίδι «σταυρωταί λέξεις» από το αγγλικό crossword και δίνει τις λύσεις την επόμενη Δευτέρα, κάτω από το δεύτερο σταυρόλεξο στο οποίο περιέχονται και συμβουλές.
Οι ελληνικές εφημερίδες αγκαλιάζουν το καινούργιο παιχνίδι και αρχίζουν να συμπεριλαμβάνουν κάθε μέρα τις «σταυρωτές λέξεις».
Η… επανάσταση έρχεται στις 10 Ιουνίου του 1938 από το ιστορικό περιοδικό «Θησαυρός». Από το πρώτο του κιόλας τεύχος συμπεριλαμβάνει «σταυρωτές λέξεις» και ονομάζει το παιχνίδι «σταυρόλεξο». Εμπνευστής και νονός ο διευθυντής σύνταξης Απόστολος Μαγγανάρης, ο οποίος άφησε ιστορία στον χώρο των περιοδικών, καθώς μετά τον «Θησαυρό» πήρε από το μηδέν το «Ρομάντσο» και το καθιέρωσε στη συνείδηση των αναγνωστών, ενώ αργότερα απογείωσε και τον «Ταχυδρόμο» ως αρχισυντάκτης του.
Το 2018 παρουσιάστηκε στο συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης για το Αλτσχάιμερ μια βρετανική έρευνα, η μεγαλύτερη σε εύρος που έχει γίνει ποτέ σε ό,τι έχει να κάνει με την επίδραση των παιχνιδιών σκέψης. Έλαβαν μέρος πάνω από υγιείς 22.000 συμμετέχοντες ηλικίας 50 έως 96 ετών και τα αποτελέσματα ήταν ξεκάθαρα. Όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνουν οι ενήλικες σε παιχνίδια σκέψης, όπως είναι τα σταυρόλεξα ή τα Sudoku, τόσο πιο υψηλές επιδόσεις εμφανίζουν στις μετρήσεις των νοητικών τους λειτουργιών όπως η μνήμη, η προσοχή και η λογική σκέψη
