του Δρ. Παναγιώτη Θεοδωρακόπουλου
Στο κλασσικό του έργο, Escape From Freedom(1)(Απόδραση από την Ελευθερία), ο Erich Fromm δηλώνει ότι τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της νεωτερικότητας είναι η ατομικότητα και η μοναδικότητα της προσωπικότητας του ανθρώπου. Ακολούθως ο Fromm εστιάζεται στο ερώτημα: Ποιά η σημασία της Ελευθερίας για τον σύγχρονο άνθρωπο; Ο ίδιος διακρίνει την Αρνητική Εκδοχή της Ελευθερίας (Ελευθερία από τους «προατομιστικούς» δεσμούς, δηλαδή εκείνους του χωριού, «Ελευθερία από») από την Θετική Εκδοχή της προς την κατεύθυνση της πραγμάτωσηςτης ατομικότητάς του («Ελευθερία προς»). Η τελευταία συνεπάγεται την ελεύθερη έκφραση των διανοητικών, συναισθηματικών και αισθησιακών δυνατοτήτων του ανθρώπου.
Η «Ελευθερία από», χάρισε στον άνθρωπο ανεξαρτησία και ορθολογισμό. Παρά ταύτα, ο άνθρωπος εγκαταλείποντας το γονικό και επαρχιακό του περιβάλλον, που του εξασφάλιζε ασφάλεια και ηρεμία αλλά του στερούσε την ατομικότητα, έπλευσε στα αχαρτογράφητα νερά της αστικής συγκέντρωσης, αισθάνθηκε αδύναμος και αφόρητα απομονωμένος. Αυτή η απομόνωση τού δημιούργησε σοβαρό πρόβλημα γιατί βρέθηκε προ του διλήμματος: Ή να εναποθέσει την Ελευθερία του στα χέρια του αυταρχισμού και των αυταρχικών καθεστώτων για να ξεφύγει από το άγχος των ευθυνών και της λήψης αποφάσεων, ή να αγωνισθεί για την πλήρη πραγμάτωση της Θετικής Ελευθερίας, η οποία βασίζεται πάνω στην μοναδικότητα και την ατομικότητα του ανθρώπου.
Αλλά και στις δημοκρατικές χώρες, ο άνθρωπος δραπετεύει, ουσιαστικά, από την Ελευθερία του και τον πραγματικό εαυτό του, αφού καταδέχεται να καταστεί «αυτόματο» που κοπιάρει πλήρως τον τύπο της προσωπικότητας που του προσφέρουν διάφορα κοινωνικά μοντέλα. Ο άνθρωπος-αυτόματο δε θέλει να διαφέρει ή να διαφοροποιείται από τους άλλους. Αντίθετα, θέλει να δείχνει ότι είναι ολόιδιος με τα εκατομμύρια αυτόματα που τον περιτριγυρίζουν. Έτσι, νομίζει ότι ξεπερνά την αδυναμία του και το άγχος της μοναξιάς. Αυτή είναι και η περίπτωση του λεγομένου Αμερικανικού χωνευτηρίου. Κανείς δεν υποχρέωσε τους νεομετανάστες να μπουν σε κάποιο χωνευτήρι. Από μόνοι τους «καλουπώθηκαν» για να δείχνουν ότι δεν είναι διαφορετικοί από τους υπόλοιπους Αμερικανούς.
Στο βιβλίο μου περί Προπαγάνδας(2) χρησιμοποίησα το Κτίσιμο της Ταυτότητας σαν ερμηνευτικό μεγαπλαίσιο της προπαγάνδας. Εκεί αναφέρεται ότι ο άνθρωπος εγκατέλειψε τη συλλογικότητα του χωριού, που τον «έπνιγε», και κατέβηκε στην πόλη ή την μεγαλούπολη όπου θα χαιρόταν, άγνωστος μεταξύ αγνώστων, την ατομικότητά του. Και πάλι, όμως, βρέθηκε στη δύσκολη και άβολη θέση να λαμβάνει αποφάσεις και να αντιμετωπίζει μόνος πολλά προβλήματα, τα οποία επέλυε γι’ αυτόν η «πνιγηρά» συλλογικότητα του χωριού. Τελικά, στην πόλη ή την μεγαλούπολη, ο άνθρωπος, όχι μόνο δε χάρηκε την μοναδικότητά του, αλλά έγινε κόκκος της μάζας ενός «μοναχικού πλήθους». Έτσι, κατέστη ώριμο φρούτο στα χέρια της προπαγάνδας με τη μορφή της διαχείρισης του εσωτερικού μετώπου(3), η οποία του τάζει την επίλυση των προβλημάτων του και τον απαλλάσσει από την ευθύνη της λήψης αποφάσεων. Δηλαδή, ο άνθρωπος των πόλεων και, κατ’ εξοχήν, των μεγαλουπόλεων, απομονωμένος και μοναχικός, προτιμά την απόδραση από την ελευθερία, κατά την ορολογία του Fromm.
Όλα αυτά μου φέρνουν στον νου τον μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο που καλούσε τον κόσμο να υψώσει το ανάστημά του και να μην αφήνει τον εαυτό του να γίνεται κιμάς για να τον πλάθουν οι ισχυροί της ημέρας.
Φρονώ ότι για να αποφύγουμε, όσο μπορούμε, τις πιο πάνω καταστάσεις (απόδραση από την ελευθερία, διαχείριση του εσωτερικού μετώπου και «κιματοποίηση» ή πολτοποίηση) θα πρέπει να επιστρατεύουμε την απλή λογική και να κρατούμε αμόλυντη την κριτική μας ικανότητα από συναισθηματισμούς, ιδεοληψίες, στερεότυπα,παρελθοντολογίες και φανατισμούς. Και όταν ακούμε εξαγγελίες λαοπλάνων διαχειριστών του εσωτερικού μετώπου, αντί να χειροκροτούμε απερίσκεπτα, θα πρέπει να θέτουμε πάντοτε στον εαυτό μας τα ποιοτικά ερωτήματα του «Πως;» και του «Γιατί;». Χρειάζεται, όμως, πολύ προσπάθεια και συνεχής αγώνας γιατί το βάρος και το τίμημα της Ελευθερίας είναι βαρύ λόγω των εγγενών κινδύνων και ευθυνών.
(1) Erich H. Fromm, Escape From Freedom, Holt Paperbacks, New York 1994.
(2) Παναγιώτης Χ. Θεοδωρακόπουλος, Προπαγάνδα Η Ένδοξη, Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, Αθήνα 2006
(3) Άρθρο μου, Προπαγάνδα ή Διαχείριση Εσωτερικού Μετώπου; Marathon Press, Τ. Μάιος 2017/#38.
